'One drink was too many and a hundred not enough' Brendan Behan
In het najaar van 2007, na een gestrand huwelijk dat slechts drie maanden duurde (spoiler alert: inmiddels ben ik alweer zes jaar onderweg in mijn derde, en tevens laatste, huwelijk), klopte ik op de poort van schaamte-expert en psychiater Louis Tas.
Het leek me de hoogste tijd voor een head check: ik wilde voor eens en voor altijd afrekenen met issues die mij parten speelden, en die er (groten)deels voor hadden gezorgd dat twee huwelijken waren gestrand: daddy issues, mommy issues, gevoelens van doem, (joodse) tweedegeneratie-problematiek, verslavingsgedrag - het moest maar eens afgelopen zijn met alle sores. Ik had me voorgenomen om bij Tas, inmiddels op leeftijd maar nog altijd messcherp, honderd sessies te beleggen, ten einde licht in de duisternis te brengen.
'Prima,' zei Tas, 'stop om te beginnen maar met roken en drinken, en wat je verder nog uitspookt' (hij was - Tas overleed in 2011 op 91-jarige leeftijd - fervent tegenstander van drugsgebruik). Hij bracht mijn problematiek overigens al snel terug tot de kern: onsuccesvolle relaties, grieven tegen de mensheid in het algemeen en tegen mijn vader in het bijzonder, en drankgebruik (er gingen in mijn geval toch zeker twee Olympische zwembaden alcohol doorheen).
Stoppen met drinken is een vorm van rouwverwerking, aldus Tas: 'Je zet iemand op de trein die je al vijfentwintig jaar kent en zwaait die persoon voor altijd uit.' In april 2008 dronk ik mijn laatste glas, rookte mijn laatste (pret)sigaret en snoof mijn laatste lijn. Mijn euforie na een week gestopt te zijn - ik pochte dat het 'verrassend makkelijk' ging - werd door Tas onmiddellijk afgestraft: 'O, u bent nog heel erg verslaafd.'
Toch hield ik vol, tot op de dag vandaag. Het is mijn offer, mijn ultieme bewijs van zelfliefde, mijn heerlijke Via Dolorosa.
Niet alleen ontmoette ik in 2010 - nuchter - mijn grote liefde, ik verzoende me met mijn vader - 'Ja zeggen is veel moeilijker dan nee zeggen, de banden doorsnijden vergt geen moed - en al helemaal geen liefde', dixit Tas - en heb, ondanks een aangeboren talent voor zwaarmoedigheid, de wereld weten te omarmen, hoewel ik met liefde terugdenk aan een andere oneliner van Tas: 'De eerste levensjaren zijn zwaar, maar daarna gaat het alleen maar bergafwaarts'.
Wie stopt, zet een groot deel van het eigen leven bij het grofvuil: van katers tot nare dronk, van black outs tot rijden met drank op, van (verbale) agressie tot excessief gedrag en zelfhaat. Met dit gedrag stoppen lijkt volstrekt logisch en normaal, maar al deze gedragingen zijn dusdanig geincorporeerd, onwrikbaar onderdeel van het Zelf geworden (ze vormen het anker van de verslaving), dat er weinig zelfliefde is overgebleven, en ook heel weinig Zelf.
Wie stopt, stopt ook met zichzelf.
Ik moest aan al deze zaken denken toen ik het boek Ontwenning: over alcohol, bedwelming en herstel van Leslie Jamison (tevens de auteur van Examens in empathie) las, inmiddels een 'sobere alcoholist'. Ik had mijn aantekeningen, die ik na iedere sessie bij Tas noteerde, al tien jaar niet durven teruglezen, bang dat het oude pijn en verdriet zou oproepen, en misschien zelfs de verlokking van de drank weer tot leven zou brengen.
Je bent immers een sobere alcoholist, of je bent het niet. De mateloze afgrond verdwijnt nooit volledig uit beeld.
Jamisons boek gaat over haar weg naar een leven zonder drank, dat verdomde drankloze leven, saai en ongezellig: weg romantiek, zeg maar dag met je handje tegen je oude drankhelden: Carver, Berryman, Lowry, Foster Wallace en de onovertroffen Charles Jackson. Portretten van deze auteurs wisselt ze af met haar eigen verhaal, misschien wel om haar herstel bezweren: de ex-drinker als fetish.
In Jacksons compromisloze lofzang op zinloos drinken, Het verloren weekend (oorspronkelijk verschenen in 1944 in Amerika, drie jaar voor Malcolm Lowry's Onder de vulkaan), wordt de Moeder Aller Katers beschreven: hoofdpersoon Don Birnham - hondsberoerd, getroffen door helse hoofdpijnen, dorstig en platzak - besluit zijn schrijfmachine bij een joodse pandjesbaas in te ruilen voor een paar knaken. Na vijfenzestig blokken noordwaarts in Manhattan te zijn gelopen, in de brandende zon, half krankzinnig door de kakafonie van geluiden in de stad, de zware typemachine torsend, met zijn laatste krachten, blijkt de zaak gesloten: het is Jom Kippoer.
En dan terug.
Jamisons Ontwenning fungeert als een soort spiegel voor een boek dat in 2014 verscheen, Het uitstapje naar Echo Spring van Olivia Laing (ze schreef ook het meesterlijke De eenzame stad), een boek waarin ze op zoek gaat naar de vloeibare roots van een zestal schrijvende drinkebroers onder wie F. Scott Fitzgerald, die ooit zei: 'Eerst neem je een slok, dan neemt de drank een slok, en dan neemt de drank jou.'
Maar waar Laings boek een zoektocht is naar de bodem van de fles, is Ontwenning een queeste naar de kurk (terug) in de fles.
En waar bij Laing de romantische notie van de geniale dronkaard soms de bovenhand voert, is Ontwenning uiteindelijk een exercitie in het zoeken en verlangen naar het gewone, het banale, naar de wederopbouw van het eigene, naar een leven dat van dag tot dag, stap voor stap, geleefd wordt.
Ontwenning, herstel.
Bij de AA (Alcoholics Anonymous) wordt gehamerd op het gedeelde verhaal (en wordt dus juist niet het eigene benadrukt, maar het overeenkomstige gedrag), als eerste stap in het herstelproces, en de notie dat 'we toe moeten geven dat we machteloos zijn tegenover alcohol - dat we de controle over ons leven verloren hebben'. Helaas roepen deze meetings bij mij ook een EO-landdag gevoel op: over het werken aan herstel wordt zo'n spirituele saus gegoten, dat een agnosticus bijna weer zin in drank krijgt.
Over spiritualiteit gesproken: binnen de joodse gemeenschap is het een goede gewoonte om iemand die is 'uitgekomen' (zeg maar: joods is geworden), niet te herinneren aan zijn vroegere niet-joodse leven. Helaas wordt de ex-drinker nooit ontzien, want op ieder feestje, verjaardag of sociale gelegenheid wordt hij geconfronteerd met zijn verleden.
Hij dient zich te verantwoorden, niet de drinkende medemens.
De paradox is: niet alleen de drinker, maar ook zijn omgeving zijn verslaafd geraakt aan diens gedrag. Het is het geheim achter het geheim: we willen niet dat de ex-drinker zijn omgeving confronteert met nieuw elan, met kracht en volharding, en een kijkje in diens voormalige natte ziel, want we zijn allemaal verslaafd aan de bad boys & girls, en kunnen zelf niet zonder drank. Daarom ontmoedigen we met goed advies - vooral aan onszelf gericht - de mens die stoppen en veranderen wil: ach joh, neem er gewoon nog eentje.
Vragen dienen dus beantwoord ('Dronk je dan zoveel?', 'Een glaasje mag toch wel?', 'Is dat niet heel saai, leven zonder drank?'), gedrag verklaard, zwakte in kaart gebracht: dit alles om de drinkende medemens te legitimeren in zijn verslavende gedrag. De ex-drinker keert zich af van de kudde, en krijgt (daarom) zelf de spiegel voorgehouden: 'De verslaafden willen de proselieten bekeren,' zei Tas treffend.
De ex-drinker weet altijd een overmacht tegenover zich, als een keeper op doel die tien penalty's tegelijk op zich afgevuurd krijgt. De 'sociale pijn' zoals socioloog Johan Goudsblom schaamte (vaak onlosmakelijk verbonden met alcohol) omschreef, doet zich iedere dag voelen: voor het gedrag in het verleden, voor het gedrag in het heden en het gedrag in de toekomst.
'Schaamte is het gevoel dat je in de ogen van anderen compleet waardeloos bent en dat ze daarin nog gelijk hebben ook,' zei Tas in de rubriek Tien Geboden, in Trouw. Je komt er nooit vanaf, van die (volgens Tas overigens slechts als fantasie bestaande) schaamte, want je hele leven lang zal de ander je niet als sterk, maar als zwak zien: hij heeft zijn drankgebruik immers wel in de hand, en jij niet.
Zo wordt het de zich schamende niet-drinker dubbel ingepeperd: dat hij dronk, en dat hij niet meer drinkt.
Ik kreeg (gelukkig) geen dorst van het boek van Jamison, zoals ik ook geen romantiek zie in dronken dichters die van bruggen springen, of in junks die de spuit dwars door hun broek in hun dijbeen steken. Wat dat betreft spreekt de term 'alcoholocaust', een leven al dan niet welbewust verwoest door alcohol (gemunt door Malcolm Lowry, auteur van Onder de vulkaan), mij meer aan - drank ontdaan van iedere vorm van aantrekkingskracht.
Leslie Jamison vertelt een persoonlijk verhaal over black outs, zelfverminking, abortus (ze bleef drinken terwijl ze zwanger was), anorexia en ander leed, maar ze schrijft er niet met heel veel soul over. Het blijft wat afstandelijk allemaal, en misschien nekt hier haar well to do curriculum vitae: op Goodreads.com schrijft een 'recovering addict' nogal vilein: 'Jamison serveert haar buitensporig drankgebruik en promiscue gedrag in Italië en Chili, op Yale en Harvard, en in Iowa, zorgvuldig uit.'
Daarmee wordt Jamison echter te kort gedaan: ze is zeer op dreef als ze lotgenoten bij AA-meetings (en andere hulporganisaties) beschrijft - dan voel je de pijn die Jamison zelf parten speelde, tijdens haar bandeloze leven. Ook maakt ze goed duidelijk dat drinkende mannen meer appeal (ze roepen immers ook vertedering op) hebben dan drinkende vrouwen: ook daar heeft de feministische golf een paar afslagen gemist.
Auteur Jean Rhys was in de publieke perceptie eerst en vooral een slechte moeder (haar zieke drie weken oude zoontje stierf, ze bracht hem, omdat ze in de lorum was, te laat naar het ziekenhuis: 'He was dying, or was already dead, while we were drinking') en een zeurpiet: Rhys zat toch vooral op de 'pity pot'. En ook: hoe er verschillend wordt gedacht over blanke en zwarte verslaafden (en dat nuchterheid feitelijk een veel subversievere vorm van verzet tegen de 'witte' maatschappij is dan verslaving).
Indachtig Tas: alcohol en sigaretten (om van dope maar niet te spreken) zijn dempers: wie de emoties van de drinkende mens verwart met een rijk gevoelsleven, zit er hopeloos naast. Het emotionele leven van de verslaafde mens is een, om een passende term te gebruiken, cocktail van onverwerkte prut, vermengd met edelkitsch - oftewel: sentimenteel dronkemansgelal. Jarenlang is het gevoelsleven, of wat daar nog van over is, volgeplempt en mishandeld. De innerlijke gierput zit vol, herstel kost tijd: het is een vorm van wederopbouw na het bombardement, van de grond af.
Jamison haalt Jacques Derrida aan, die stelde dat de weerzin van de maatschappij ten opzichte van de verslaafde juist daarin is gelegen dat die vertoeft 'in ballingschap van de realiteit' en, vooral, leeft in een 'wereld zonder waarheid'. Het omgekeerde is ook waar. Wie de drank en sigaretten afzweert, staat ineens vol onder de TL-balken (een beeldspraak van Erik Jan Harmens, zelf ook ex-drinker): alles komt harder binnen, niet langer omfloerst, rauw en onversneden. Het is het leven zoals het is, niet langer in het teken van 'het kosmische verdriet' (Jack London over drinken) maar van werkelijke waarachtigheid.
In een gesprek in 2015 in Het Parool met Gijs Groenteman formuleerde ik het zo: 'Bij elke borrel waar ik ben, denk ik: wat heerlijk dat ik nuchter mag blijven. Het is mijn offer waardoor ik goed in het leven zit. Het is gelukt om mezelf opnieuw uit te vinden, als uitgever en als mens. De mooie jaren liggen voor me. Daarom krijg ik ook boeken aan de praat, dat heeft namelijk te maken met jezelf weer aan de praat krijgen.'
John Berryman schreef in zijn Dream Songs: 'Er kan iets gezegd worden voor nuchterheid / maar niet veel.'
Voor mij, genoeg.
15 Nederlandse auteurs & alcohol:
1 Heere Heeresma - Dronken deuren (bibliofiel)
2 L.H. Wiener - Fenomenologie van de kwade dronk (relatiegeschenk Atlas/Contact)
3 A.F.Th van der Heijden - Asbestemming
4 Riekus Waskowsky - Slechts de namen der grote drinkers leven voort
5 Gerard Reve - Brief uit huize Algra
6 Dimitri Verhulst - De helaasheid der dingen
7 Tip Marugg - De morgen loeit weer aan
8 Erik Jan Harmens - Hallo, muur
9 Ralf Mohren - Tonic
10 Pepijn Lanen - Naamloos
11 Hafid Bouazza - Mereswin
12 Kees Quirijns - Maanheuvel
13 Herman Brusselmans - Heden ben ik nuchter
14 Doeschka Meijsing - De tweede man
15 M. Vasalis - Drank, de onberekenbare - en andere gedichten
5 Nederlandse auteurs & dope:
1 René van Collem - Heroïne godverdomme
2 René Stoute - Op de rug van vuile zwanen
3 Ad Fransen - Coke
4 Jotie T'Hooft - Junkieverdriet
5 C.B. Vaandrager - Metalon
10 Europese auteurs & alcohol:
1 Venedikt Jerofejev - Moskou op sterk water
2 Tom Kristensen - Vernieling
3 Jerzy Pilch - In De Sterke Engel
4 Jean Rhys - Good Morning, Midnight
5 Hans Fallada - De drinker
6 Marguerite Duras - Practicalities
7 Kingsley Amis - Lucky Jim
8 Joseph Roth - De legende van de heilige drinker
9 Amy Liptrot - The Outrun: A Memoir
10 James Joyce - Counterparts (Dubliners)
5 Europese auteurs & dope:
1 Alexander Trocchi - Cain's Book
2 Irvine Welsh - Trainspotting
3 M. Agejev - Roman met cocaïne
4 Hans Fallada - Zakelijk bericht over het geluk een morfinist te zijn
5 Michail Boelgakov - Morfine
25 Amerikaanse auteurs & alcohol:
1 Charles Bukowski - Love Is a Dog from Hell
2 Charles Jackson - The Lost Weekend
3 John Berryman - The Dream Songs
4 David Foster Wallace - Infinite Jest
5 Spalding Gray - Booze, Cars and College Girls
6 Stephen King - The Shining
7 John Cheever - The Swimmer
8 Tennessee Williams - Cat on a Hot Tin Roof
9 Raymond Carver - Where I'm Calling From
10 Frederick Exley - A Fan's Notes
11 Jack London - John Barleycorn
12 Louise Erdrich - Shadow Tag
13 John Steinbeck - Tortilla Flat
14 Kate Christensen - In the Drink
15 Truman Capote - Breakfast at Tiffany's
16 Caroline Knapp - Drinking: A Love Story
17 J.P. Donleavy - The Ginger Man
18 Sarah Hepola - Blackout
19 John O'Brien - Leaving Las Vegas
20 Nathanael West - Miss Lonelyhearts & The Day of the Locust
21 F. Scott Fitzgerald - Tender Is the Night
22 Ernest Hemingway - A Moveable Feast
23 Raymond Chandler - The Long Goodbye
24 Willy Vlautin - Northline
25 Olivia Laing - The Trip to Echo Spring: Why Writers Drink
25 Amerikaanse auteurs & dope
1 Clarence Cooper Jr. - The Scene
2 George Cain - Blueschild Baby
3 Jim Carroll - The Basketball Diaries
4 William S. Burroughs - Junkie
5 Bill Clegg - Portrait of an Addict as a Young Man
6 Philip K. Dick - A Scanner Darkly
7 Hunter S. Thompson - Fear and Loathing in Las Vegas
8 Aldous Huxley - The Doors of Perception
9 Hubert Selby Jr. - Requiem for a Dream
10 Aleister Crowley - Diary of a Drug Fiend
11 Ken Kesey - One Flew Over the Cuckoo's Nest
12 William S. Burroughs Jr. - Speed
13 Nelson Algren - The Man with the Golden Arm
14 Linda Yablonsky - The Story of Junk
15 Bret Easton Ellis - Less Than Zero
16 Denis Johnson - Jesus' Son
17 Tom Wolfe - The Electric Kool-Aid Acid Test
18 Tony O'Neill - Digging the Vein
19 Lee Stringer - Grand Central Winter
20 Jay McInerney - Bright Lights, Big City
21 Frederick Exley - A Fan's Notes
22 Ellen Hopkins - Crank
23 Stewart Meyer - The Lotus Crew
24 Jerry Stahl - Permanent Midnight
25 Piri Thomas - Down These Mean Streets
10 films in het genre alcohol en/of dope:
1 John Huston - Under the Volcano
2 Billy Wilder - The Lost Weekend
3 Stanley Kubrick - The Shining
4 Brian De Palma- Scarface
5 David Cronenberg - Naked Lunch
6 Steve Buscemi - Trees Lounge
7 Barbet Schroeder - Barfly
8 Gus Van Sant - Drugstore Cowboy
9 Uli Edel - Christiane F. - Wir Kinder vom Bahnhof Zoo
10 Bruce Robinson - The Rum Diary
10 boeken over herstel & ontwenning:
1 John Berryman - Recovery
2 Melissa Broder - So Sad Today: Personal Essays
3 Bill Wilson - The Big Book (AA)
4 Bill Clegg - Ninety Days
5 Erik Jan Harmens - Door het licht (verschijnt in augustus)
6 Augusten Burroughs - Dry
7 A.A. Gill - Pour Me: A Life
8 Peter Hamill - A Drinking Life
9 Mary Karr - Lit: A Memoir
10 Koren Zailckas - Smashed: Story of a Drunken Girlhood
3 Facebookgroepen voor herstel:
1 Alcohol Sobriety Group
2 Sobriety One Day at a Time Support Group
3 Recovery First
6 plekken waar hulp geboden wordt:
1 Jellinek
6 GGZ
Beste Nederlandse kater track:
Faberyayo & Vic Crezée — Tony vs. Yayo feat. Tom Trago (CD 'Het
grote gedoe')
Dit essay is oorspronkelijk verschenen in de Volkskrant op 20 juni 2018.